چگونگی دستگاه صوتی و آفرینش صوت
امام صادق علیه‌السلام در ادامه، چگونگی دستگاه صوتی و آفرینش صوت را آموزش می‌دهند و می‌فرمایند:
أطل الفکر یا مفضّل فی الصوت والکلام وتهیأة آلاته فی الإنسان، فالحنجرة کالأنبوبة لخروج الصوت، واللسان والشفتان والأسنان لصیاغة الحروف والنغم. ألا تری أنّ من سقطت أسنانه لم یقم السین، ومن سقطت شفته لم یصحّح الفاء، ومن ثقل لسانه لم یفصح الراء، وأشبه شیء بذلک المزمار الأعظم، فالحنجرة تشبه قصبة المزمار، والرئة تشبه الزق الذی ینفخ فیه لتدخل الریح، والعضلات التی تقبض علی الرئة لیخرج الصوت کالأصابع التی تقبض علی الزق حتّی تجری الریح فی المزامیر والشفتان والأسنان التی تصوغ الصوت حروفا، ونغما کالأصابع تختلف فی فم المزمار فتصوغ صفیره ألحانا غیر أنّه وإن کان مخرج الصوت یشبه المزمار بالآلة والتعریف، فإنّ المزمار ـ فی الحقیقة ـ هو المشبه بمخرج الصوت.
ـ در صوت و سخن گفتن و آفرینش ابزار و آلات آن در انسان بسیار ژرف بیندیش (و نه آن که فقط اندیشه نما). حنجره همانند لوله‌ای است که برای بیرون آمدن صداست.
زبان، لب‌ها و دندان‌ها وسیله ادای حروف و نغمه‌هاست. نمی‌نگری کسی که دندان ندارد، حرف «سین» و کسی که لب ندارد
(۲۱۴)
حرف «ف» و کسی که زبان وی سنگین است «راء» را نمی‌تواند ادا نماید.
چنین نیست که دندان‌ها تنها برای خوردن و زینت باشد، بلکه برای سخن گفتن نیز کاربرد دارد و دندان‌ها، لب‌ها و زبان دارای نقش عمده‌ای در سخن گفتن و ادای حروف است. باید توجه داشت که امام علیه‌السلام دندان را فقط برای خواندن نمی‌شمرد و به ادای حروف و نغمه با آن خاطرنشانی می‌دهند.
بررسی این کلمات می‌رساند حضرت امام صادق علیه‌السلام آیین صوت و صدا و موسیقی را با ظرافتی تمام، لباس کلمات می‌پوشاند و دیگرانی هم‌چون ابن‌سینا رحمه‌الله ، نابغه قرون، تنها به مسایلی جزیی دست یافته‌اند و هزار افسوس که شاگردانی توانا یا زمینه مناسب برای رخ نمودن این دانش‌ها نبوده است. امامان ما بسیار مظلوم بودند و سنت بر جای مانده از آنان، حتی در عصر حاکمیت اهل ولایت نیز بسیار غریب است. با وجود این روایات، انسان شرم می‌کند گزاره‌های ابن‌سینا را در موسیقی ـ که ذکر آن در جلد نخست گذشت ـ با همه بلندایی که دارد، در کتاب غنا و موسیقی بیاورد و آن را با کلام معصوم علیه‌السلام مقایسه کند.
در این روایت، نه تنها سخنی از حرمت صوت و صدا و غنا و موسیقی نیست، بلکه صوت به زیبایی و به شیرینی ترسیم می‌شود. بر این اساس باید گفت: مشی فقیهانی که نسبت به صوت و صدا بدبینانه رفتار می‌کنند و گاه از آن استفاده‌ای نمی‌برند، با مشی امام صادق علیه‌السلام و مذاق ایشان
(۲۱۵)
متفاوت است. به صورت کلی، کسی که از کلام، صوت، صدا و نغمه حلال برای پیشبرد آیین خود بهره نمی‌برد، چون از خلقت طبیعی و اولی مردم دور افتاده است، شریعت وی خریداری ندارد.
حضرت علیه‌السلام در این فراز، تنها از باب نمونه، به چند مشکل ادای حروف در کسانی که فاقد دندان هستند اشاره می‌کند و می‌توان موارد بسیار دیگری را به آن ملحق نمود. این گزاره‌ها، قواعدی از علم فراست، قیافه‌شناسی، کف‌شناسی و روان‌شناسی را به دست می‌دهد. البته یادکرد از این علوم را نمی‌توان مصداق علم غیب دانست؛ چرا که علم غیب، دانشی برتر و بالاتر از این علوم است. سخن گفتن هر فردی با لب و زبان وی تناسب دارد و مشکلات شکلی، صوری و جسمی لب، دهان و دندان، نوع تلفظ را با مشکلاتی رو به‌رو می‌کند.
مزمـار اعظم
فراز «وأشبه شیء بذلک المزمار الأعظم» بسیار بلند است. ما هنوز کتابی در موسیقی ندیده‌ایم که با رویکردی فقهی، به این گزاره بلند بپردازد. آیا تاکنون نام «مزمار اعظم» را شنیده‌اید. مزمار اعظم آدمی صوت و صدای اوست. آیا شنیده‌اید یکی از اولیای الهی، مزمار (نی) را با وصف اعظم یاد نماید. شبیه‌ترین چیز به دهان و دندان و سیستم صوتی انسان، «مزمار اعظم» است. مزمار اعظم چیست و این نی بزرگ که حضرت از آن نام می‌برد، کدام است؟ آیا مزمار اعظم به «صور اسرافیل» شبیه است؟ می‌گویند صدای اسرافیل بسیار زیباست. در روایتی از اهل سنت
(۲۱۶)
رسیده است:
«لیس فی خلق اللّه تعالی أحسن صوتا من إسرافیل، فإذا أخذ فی السماع قطع علی أهل السماوات صلاتهم وتسبیحهم»(۱)؛
ـ در آفریده‌های خداوند صوتی نیکوتر از صوت اسرافیل وجود ندارد و چون او به سماع می‌رود، اهل آسمان‌ها از نماز و تسبیح خویش باز می‌مانند.
حضرت امام صادق علیه‌السلام به مفضل می‌فرماید: حنجره شبیه نی و ریه بسان انبانی است که در آن می‌دمند تا باد داخل آن شود، و عضلاتی که شش را می‌گیرد تا صدا بیرون آید، هم‌چون انگشتانی است که بر آن انبان می‌نهند تا باد در نی به جریان افتد.
صدای نی نیز این گونه است. سوراخ‌های روی نی اگر به هنگام نواختن، دست روی آن نباشد، هوا را بیرون می‌دهد، بدون آن که صدایی را تولید کند؛ ولی اگر دست روی آن‌ها نهاده شود و به قدر نیاز دست گذارده و برداشته شود، صدا رقیق و شدید و زیر و بم می‌شود.
درست است که به لحاظ دلالت و تعریف، مخرج صوت هم‌چون مزمار است؛ ولی در حقیقت، مزمار است که مانند مخرج صوت است و نباید گفت دستگاه صوتی آدمی چون مزمار است، بلکه باید مزمار و نی را شبیه آن دانست، همان‌طور که نباید چشم را شبیه دوربین دانست، بلکه باید دوربین را ساخته شده از روی چشم دید؛ زیرا دستگاه صوتی و چشم
۱ـ تفسیر الثعلبی، ج ۷، ص ۲۹۶.
(۲۱۷)
اولی، حقیقی و طبیعی است؛ ولی نی و دوربین و دیگر امور شبیه آن، ثانوی و مصنوعی است.
حضرت از وجود «مزمار اعظم» خبر می‌دهد؛ مزماری که مراکز علمی نمی‌دانند چیست؛ چیزی که حضرت، آن را شبیه‌ترین چیز به حلقوم انسانی می‌داند.
این فرازها ارزش صوت و صدا را می‌رساند. امام صادق علیه‌السلام از نی و نغمه سخن می‌گوید و این می‌رساند که سخن گفتن در این امور، نه حرام است و نه ترویج باطل، بلکه نیازمند تحقیق علمی و سرمایه‌گذاری برای تولید نظریه صائب در آن می‌باشد.
(۲۱۸)
(۲۱۹)
(۲۲۰)