حکم گمان و سهو
م « ۱۶۸۹ » در باب شک، گمان به شماره رکعت‌های نماز و بخش‌های آن؛ خواه رکن باشد یا غیر رکن و خواه سبب درستی نماز باشد یا باطل بودن آن و خواه آن گمان، هنگام شک به چیزی پیش آید یا خود به خود پدید آید، مانند اطمینان است و باید همان را دنبال کند و به نماز ادامه دهد؛ برای نمونه، اگر کسی در نماز چهار رکعتی گمان دارد که نماز را چهار رکعت خوانده است، نباید نماز احتیاط بخواند و چنان‌چه گمان کند که حمد را نخوانده است، باید دوباره آن را در وقت خود بخواند و در صورتی که گمان به انجام دادن کاری دارد که صورت نماز را از بین می‌برد، نماز را دوباره بخواند.
م « ۱۶۹۰ » حکم شک، سهو و گمان در نمازهای واجب روزانه با نمازهای واجب دیگر فرقی ندارد، و در صورتی که برای مثال، در نماز آیات شک نماید که یک رکعت خوانده است یا دو رکعت، چون شک او در نماز دو رکعتی است، نماز باطل می‌شود و اگر گمان داشته باشد که دو رکعت گزارده است یا یک رکعت، نماز را برابر گمان خود به پایان برساند.
دیگر احکام شک، سهو و گمان در نمازهای واجب دیگر نیز چنین است.
سجده سهو
م « ۱۶۹۱ » لازم است پس از سلام نماز در هشت مورد زیر دو سجده سهو انجام شود:
یکم ـ در میان نماز به سهو سخن گوید.
دوم ـ یک سجده را فراموش کند.
سوم ـ در جایی که باید بایستد؛ مانند: هنگام خواندن حمد و سوره، به اشتباه بنشیند و هنگامی که باید بنشیند؛ مانند: تشهد، به اشتباه بایستد و برای هر چیزی که در نماز به اشتباه کم یا زیاد شود.
چهارم ـ در نماز چهار رکعتی، پس از رفتن به سجده دوم و پایان ذکر، شک نماید که چهار رکعت خوانده است یا پنج رکعت یا شک نماید که چهار رکعت گزارده است یا شش رکعت؛ ولی اگر پیش از پایان سجده دوم شک نماید، برابر وظیفه‌ای که در احکام شک گفته شد رفتار نماید و دو سجده سهو بجا آورد؛ اگر هنگامی که ایستاده است شک نماید که شش رکعت گزارده است یا پنج رکعت، بدون رکوع بنشیند، تشهّد بخواند، سلام دهد و دو سجده سهو برای ایستادن بی‌مورد و دو سجده دیگر برای شکی که کرده است انجام دهد.
پنجم ـ جایی که نباید سلام گوید، مانند رکعت نخست نماز، به اشتباه سلام دهد.
ششم ـ تشهد را فراموش کند.
هفتم ـ اگر از روی سهو، چیزی جز رکن را کم یا زیاد کند.
هشتم ـ پس از نماز به اجمال بداند که در نماز، چیزی را به اشتباه کم یا زیاد کرده است و نماز هم حکم نماز درست را داشته باشد.
م « ۱۶۹۲ » اگر به اشتباه یا به گمان این که نماز پایان یافته است سخن گوید، باید دو سجده سهو بجا آورد.
م « ۱۶۹۳ » برای صدایی که از آه کشیدن و سرفه پیدا می‌شود، سجده سهو واجب نیست، ولی اگر برای نمونه، از روی سهو ناله کند یا آخ یا آه بگوید، سجده سهو را بجا آورد.
م « ۱۶۹۴ » اگر چیزی را که از روی سهو، اشتباه خوانده است دوباره درست بخواند، برای دوباره خواندن آن، سجده سهو واجب نیست و هم‌چنین اگر در میان نماز احتیاط، چیزی پیش آید که نیاز به سجده سهو داشته باشد، سجده سهو واجب نمی‌شود.
م « ۱۶۹۵ » اگر در نماز از روی سهو چند واژه را بگوید و همه آن یک‌بار به‌شمار آید، دو سجده سهو پس از سلام نماز برای همه آن بسنده است.
م « ۱۶۹۶ » اگر از روی سهو، تسبیحات اربعه را نگوید یا کم‌تر از یک‌بار کامل بگوید، دو سجده سهو بجا آورد.
م « ۱۶۹۷ » اگر در جایی که نباید سلام نماز را بیاورد به اشتباه بگوید: «السلام علینا و علی عباد اللّه الصالحین» یا بگوید: «السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته» و هم‌چنین اگر به سهو بخشی از این دو سلام را بگوید، دو سجده سهو بجا آورد.
م « ۱۶۹۸ » هرگاه به اشتباه، «السلام علیک أیها النّبی و رحمةُ اللّه و برکاته» را بگوید، سجده سهو واجب نیست، ولی اگر مقداری از هر کدام از دو سلام دیگر را بگوید، سجده سهو را بیاورد.
م « ۱۶۹۹ » اگر در جایی که نباید سلام دهد، به نیت سلام و به اشتباه، هر سه سلام را بگوید، دو سجده سهو کافی است.
م « ۱۷۰۰ » اگر یک سجده یا تشهد را فراموش کند یا گمان کند که یک سجده را از رکعت پیش فراموش کرده است و پیش از رکوع رکعت دیگر به یاد آورد، بازگردد و آن را بجا آورد و پس از نماز، دو سجده سهو برای ایستادن بی‌مورد، و دو سجده سهو دیگر برای زیاد شدن قرائت یا تسبیحات؛ اگر آن را خوانده باشد، بجا آورد.
م « ۱۷۰۱ » اگر در رکوع یا پس از آن به یاد آورد که یک سجده یا تشهد را از رکعت پیش فراموش کرده، لازم است آن سجده یا تشهد را پس از سلام نماز، قضا نماید و پس از آن، برای تشهد فراموش شده، دو سجده سهو و برای یک سجده فراموش شده نیز دو سجده سهو دیگر بجا آورد.
م « ۱۷۰۲ » اگر سجده سهو را پس از سلام نماز به عمد بجا نیاورد؛ هرچند گناه کرده است، ولی نماز باطل نمی‌شود و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنان‌چه آن را از روی سهو انجام ندهد، هرگاه به یاد آورد، باید بی‌درنگ آن را انجام دهد و نیاز نیست نماز را دوباره بخواند.
م « ۱۷۰۳ » اگر شک دارد برای نمونه، دو سجده سهو بر او واجب شده است یا نه، نیاز نیست آن را بجا آورد.
م « ۱۷۰۴ » کسی که شک دارد؛ برای نمونه دو سجده سهو بر او واجب شده است
یا چهار سجده، اگر تنها دو سجده بجا آورد، بسنده است.
م « ۱۷۰۵ » اگر بداند یکی از دو سجده سهو را بجا نیاورده است و جبران آن نیز در آن هنگام ممکن نباشد، یا بداند از روی سهو سه سجده سهو را انجام داده است، باید دو سجده سهو دیگر بجا آورد.
م « ۱۷۰۶ » نباید میان دو سجده سهو؛ به‌گونه‌ای فاصله اندازد که دو کار به‌شمار آید؛ پس اگر به عمد یا به سهو میان دو سجده سهو فاصله زیادی بیندازد، لازم است دو سجده سهو را از سر بگیرد و اگر از روی عمد یا سهو، سه سجده را انجام دهد، دوباره سجده سهو را بجا آورد.
م « ۱۷۰۷ » اگر واجبی از واجبات سجده سهو را فراموش کند و محل آن نگذشته باشد، لازم است آن را بجا آورد و چنان‌چه پس از سلام بداند، سجده سهو را دوباره بیاورد.
م « ۱۷۰۸ » هرگاه در سجده سهو شک نماید که دو سجده بجا آورده است یا یک سجده، آن را دو سجده بداند؛ هرچند پیش از تشهد آن باشد و نیز اگر شک نماید که دو سجده بجا آورده است یا سه سجده، احتمال دو سجده را بگیرد و هم‌چنین به شک در این که ذکر را آورده است یا طمأنینه را به هنگام گفتن ذکر مراعات کرده است یا نه، اعتنا نکند؛ هرچند پیش از برداشتن پیشانی از سجده باشد، ولی اگر شک کند که خودِ سجده را گزارده است یا نه، آن را بجا آورد.
چگونگی سجده سهو
م « ۱۷۰۹ » برای سجده سهو، پس از سلام نماز، بی‌درنگ به نیت سجده سهو، پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن درست است بگذارد و ذکر سجده را بگوید.
م « ۱۷۱۰ » ذکر سجده سهو بر سه‌گونه است و بهتر است ذکر سوم را بگوید:
یکم ـ «بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَصَلَّی اللّهُ عَلی محمدٍ وآلِه»؛
دوم ـ «بسم اللّه وبالله؛ أَللّهمَّ صَلِّ عَلی محمّدٍ وآلِ محمّد»؛
(۳۶۲)
سوم ـ «بِسم اللّهِ وباللّه؛ أَلسَّلامُ عَلَیک أَیهَا النَّبِی وَرَحمَةُ اللّهِ وَبَرکاتُه»؛
سپس سر از سجده بر دارد، بنشیند، دوباره به سجده برود و همان ذکر را بگوید و پس از آن که سر از سجده برداشت، تشهد بخواند و سلام آخر را بگوید.
م « ۱۷۱۱ » آن‌چه در سجده نماز واجب است؛ مانند: گذاشتن جاهای هفت‌گانه سجده بر زمین، گذاشتن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن درست است، نشستن میان دو سجده و طمأنینه در آن، طهارت، پوشش و رو به قبله بودن لازم است در سجده سهو نیز رعایت شود.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
م « ۱۷۱۲ » نمازگزار باید قضای سجده و تشهدی را که فراموش کرده است بی‌درنگ پس از نماز بجا آورد و همه شرایط نماز؛ مانند: طهارت، پاک بودن بدن و لباس، رو به قبله بودن و شرط‌های دیگر را در انجام آن مراعات نماید.
م « ۱۷۱۳ » اگر سجده را چند بار فراموش کند؛ برای نمونه، یک سجده از رکعت نخست و یک سجده از رکعت دوم را نیاورد، لازم است پس از نماز، قضای هر دو را با سجده‌های سهوی که برای آن واجب است بجا آورد و نیاز نیست تعیین کند که قضای کدام یک از آن را انجام می‌دهد.
م « ۱۷۱۴ » اگر دو سجده از یک رکعت فراموش شود، نماز باطل است و اگر تشهد را فراموش نماید، لازم است آن را بی‌درنگ پس از نماز قضا کند و دو سجده سهو بجا آورد و تشهد سجده سهو به جای تشهد فراموش شده کافی است.
م « ۱۷۱۵ » اگر یک سجده و تشهد را فراموش کند، برای تشهد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد، ولی برای سجده فراموش شده، نیازی به گزاردن دو سجده سهو نیست و باید هر کدام را که نخست فراموش کرده است پیش از دیگری قضا نماید.
م « ۱۷۱۶ » اگر نداند کدام یک از سجده و تشهد پیش از دیگری فراموش شده است، باید ابتدا یک سجده و تشهد و سپس یک سجده دیگر بجا آورد یا باید یک تشهد و یک سجده و سپس یک تشهد دیگر بجا آورد تا یقین کند سجده و تشهد را به ترتیبی که فراموش کرده، قضا نموده است.
م « ۱۷۱۷ » اگر به گمان این که نخست سجده را فراموش کرده است، ابتدا قضای آن را بجا آورد و پس از خواندن تشهد به یاد آورد که پیش از سجده، تشهد را فراموش کرده است، باید دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به گمان این که نخست تشهد را فراموش کرده است، در ابتدا قضای آن را بجا آورد و پس از قضای سجده بداند که نخست، سجده را فراموش کرده، لازم است تشهد را دوباره بخواند.
م « ۱۷۱۸ » اگر میان سلام نماز و قضای سجده یا تشهد کاری کند که عمدی یا سهوی آن نماز را باطل می‌کند؛ برای نمونه، پشت به قبله نماید، لازم است قضای سجده و تشهد را بجا آورد و در این‌صورت، نماز درست است.
م « ۱۷۱۹ » اگر تشهد رکعت آخر را فراموش کند؛ چنان‌چه پس از سلام نماز، چیز باطل کننده از او سر نزده، لازم است باز گردد، نماز را به پایان رساند و دو سجده سهو برای سلام بی‌مورد بجا آورد.
م « ۱۷۲۰ » اگر میان سلام نماز و قضای سجده یا تشهد کاری کند که برای آن، سجده سهو واجب می‌شود، مانند آن‌که به سهو سخنی گوید، باید سجده یا تشهد را قضا کند و سپس دو سجده سهو بگزارد.
م « ۱۷۲۱ » اگر نداند که سجده را فراموش کرده است یا تشهد را، باید هر دو را قضا نماید و هر کدام را که پیش از دیگری بجا آورد اشکال ندارد و لازم است یک سجده سهو نیز بجا آورد.
م « ۱۷۲۲ » اگر شک دارد که سجده یا تشهد را فراموش کرده است یا نه، واجب نیست آن را قضا نماید.
م « ۱۷۲۳ » اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش کرده است و شک کند که آن را پیش از رکوع رکعت بعد به یاد آورده و در نتیجه بازگشته و آن را بجا آورده یا پس از رکوع رکعت بعد به یاد آورده است، باید آن را قضا نماید.
(۳۶۴)
م « ۱۷۲۴ » کسی که باید سجده یا تشهد را قضا نماید، اگر برای کار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود، لازم است پس از نماز، نخست سجده یا تشهد را قضا نماید و سپس سجده سهو را بجا آورد.
م « ۱۷۲۵ » کسی که شک دارد پس از نماز، قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجا آورده است یا نه و وقت نماز نگذشته باشد لازم است سجده یا تشهد را بیاورد و اگر وقت نماز گذشته باشد، سجده یا تشهد را قضا نماید و در این صورت، نماز درست است.
م « ۱۷۲۶ » برای قضای سجده یا تشهّد لازم است پس از نماز نیت کند و سپس همان سجده یا تشهد را بدون «الله‌اکبر» و چیز دیگری قضا نماید و پس از آن، دو سجده سهو بجا آورد.