سجده بیمار یا ناتوان
م « ۱۴۰۳ » اگر می‌تواند بنشیند ولی نمی‌تواند پیشانی را به زمین برساند، باید به اندازه‌ای که می‌تواند، خم شود و مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن درست است در جای بلندتری بگذارد که پیشانی بر آن قرار گیرد به‌گونه‌ای که بگویند سجده کرده و چنان‌چه ممکن است باید بقیه جاهای سجده را به صورت عادی بر زمین بگذارد و اگر چیز بلندی نباشد که مهر یا چیز دیگری را بر آن بگذارد و کسی هم نباشد که مهر را بلند کند و بگیرد تا بر آن سجده کند، باید خود، مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن درست است با دست بلند کند و بر آن سجده نماید.
م « ۱۴۰۴ » کسی که به هیچ‌رو نمی‌تواند سجده نماید یا خم شود، سر را به قصد سجده خم کند و برای برخاستن از سجده، سر را بلند نماید و اگر نمی‌تواند آن را انجام دهد، چشم را با قصد سجده ببندد و با قصد برخاستن باز کند و نیاز نیست در این صورت، بقیه اعضا بر روی زمین باشد؛ هرچند باید شیوه‌ای انتخاب شده بدون سختی انجام گیرد تا عسر و حرجی برای نمازگزار پیش نیاید.
م « ۱۴۰۵ » اگر نمی‌تواند بنشیند، در حالت ایستاده در صورتی که ممکن است با سر به نیت سجده اشاره کند و اگر نمی‌تواند، چشم را با قصد سجده ببندد و با نیت سر برداشتن باز کند و اگر نمی‌تواند، نیت سجده را در دل انجام دهد و برای سجده با دست و مانند آن اشاره کند.
م « ۱۴۰۶ » پس از آن که پیشانی به زمین رسید و بدن آرام گرفت اگر پیشانی به‌جای سجده برخورد نماید و بی‌اختیار بر گردد، یک سجده به‌شمار می‌آید؛ هرچند ذکر سجده را نگفته باشد و اگر می‌تواند خود را نگه دارد و به سجده باز نگردد، باید نگذارد پیشانی وی دوباره به جای سجده برسد، ولی اگر با اختیار و از روی عمد، سر از سجده برداشته شود و نیز بازگردد، نماز باطل است.
م « ۱۴۰۷ » در جایی که باید تقیه نماید، می‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و نیاز نیست برای نماز به جای دیگری برود، ولی اگر بدون دچار شدن به زحمت بتواند به‌گونه‌ای بر حصیر یا چیزی که سجده بر آن درست است سجده کند، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید، یا اگر می‌تواند، نماز را به تأخیر بیندازد تا نماز را پس از رفع مورد تقیه بجا آورد.
م « ۱۴۰۸ » اگر روی تشک پَر یا چیز دیگری سجده کند که بدن به هیچ وجه روی آن آرام نمی‌گیرد، باطل است، ولی در صورتی که پس از گذاشتن پیشانی و اندازه‌ای پایین رفتن، بدن آرام بگیرد، سجده اشکال ندارد.
م « ۱۴۰۹ » اگر ناچار شود که در گِل یا زمین آلوده به گِل و لای نماز بخواند و آلوده شدن بدن و لباس او غیرمتعارف نباشد یا او را به سختی نمی‌اندازد، باید سجده و تشهد را به صورت عادی بجا آورد و چنان‌چه سختی دارد یا کاری غیر متعارف به‌شمار می‌آید، می‌تواند سجده را در حالت ایستاده با اشاره سر انجام دهد و تشهد را نیز ایستاده بخواند، و چنان‌چه با سختی، سجده و تشهد را به شیوه عادی بجا آورد، نماز درست است.
م « ۱۴۱۰ » در رکعت نخست و رکعت سومی که تشهد ندارد؛ مانند: نماز ظهر، عصر و عشا، باید پس از سجده دوّم کمی بی‌حرکت بنشیند و بعد برخیزد؛ هرچند انجام ندادن آن سبب باطل شدن نماز نمی‌شود. در فقه، به این عمل «جلسه استراحت» گفته می‌شود.
محل سجده
م « ۱۴۱۱ » باید بر زمین و چیزهایی که از زمین می‌روید و خوراکی و پوشاکی نیست؛ مانند: چوب و برگ درخت، سجده کرد.
سجده بر چیزهای خوراکی و پوشاکی؛ مانند: گندم، جو و پنبه جایز نیست. آن‌چه که از اجزای زمین شمرده نمی‌شود؛ مانند: طلا، نقره، قیر و نفت، سجده بر آن درست نیست، ولی سجده بر قیر و نفت در هنگام ناچاری برتر از سجده بر چیزهای دیگری است که سجده بر آن درست نیست.
م « ۱۴۱۲ » منظور از خوراکی چیزی است که در حالت عادی خام یا پخته آن خورده می‌شود؛ پس سجده بر گندم، جو و نخاله آن دو که همراه با خوراکی دیگری خورده می‌شود، درست نیست، ولی سجده بر پوست برنج، خربزه، هندوانه و انار مانعی ندارد.
م « ۱۴۱۳ » سجده بر گیاهان دارویی که ویژه بیمار است و در هنگام سلامت به هیچ‌رو از آن استفاده نمی‌شود، جایز است.
م « ۱۴۱۴ » سجده بر تنباکو و مانند آن ـ که خوراکی نیست ـ جایز است، به خلاف قهوه، چای و مانند آن.
م « ۱۴۱۵ » منظور از پوشاک چیزی است که به صورت عادی پوشیده می‌شود هرچند پس از ریسیدن و بافتن باشد؛ مانند: پنبه، کتان و کنف، ولی سجده بر برگ درختان، چوب و آن‌چه از چوب ساخته می‌شود، حصیر، بادبزن و مانند آن جایز است.
م « ۱۴۱۶ » سجده کردن بر چیزهای معدنی؛ مانند: طلا، نقره، عقیق و فیروزه، باطل است، ولی سجده کردن بر سنگ‌های معدنی؛ مانند: سنگ مرمر و سنگ‌های سیاه، اشکال ندارد.
م « ۱۴۱۷ » سجده بر برگ درخت انگور پیش از خشک شدن آن؛ یعنی هنگامی که لطیف است و خوردن آن رایج می‌باشد و بعضی آن را در غذا به‌کار می‌برند، باطل است و در حالتی که خشک شده است، اشکال ندارد.
م « ۱۴۱۸ » سجده بر روییدنی‌هایی که پوشاک و خوراک انسان نیست ولی خوراک حیوان است؛ مانند: علف و کاه درست است.
م « ۱۴۱۹ » سجده بر گیاهی که خوردن آن در بعضی از شهرها رایج است در آن شهرها جایز نیست، ولی در شهرهای دیگری که خورده نمی‌شود اشکال ندارد و در جایی که آن را خوردنی به‌شمار آورند؛ هرچند هم خورده نشود، درست نیست.
م « ۱۴۲۰ » سجده بر میوه نارس درست نیست؛ هرچند زمان خوردن آن نیز فرا نرسیده باشد.
م « ۱۴۲۱ » سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ، بلکه بر گچ، آهک پخته، آجر، کوزه گلی و مانند آن در هنگام اختیار نیز درست است.
م « ۱۴۲۲ » سجده بر کاغذی که از پنبه، کاه، چوب و مانند آن ساخته شده است، اشکال ندارد؛ مگر آن که یقین شود از چیزی تولید شده است که سجده بر آن جایز نیست؛ مانند: حریر و ابریشم، ولی از آن‌جا که امروزه بیش‌تر کاغذ را از چوب می‌سازند، سجده بر آن جایز است.
م « ۱۴۲۳ » بهترین چیز برای سجده بر آن، خاک و تربت حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام می‌باشد و پس از آن، به ترتیب، خاک، سنگ و گیاه است.
سجده در مورد اضطرار
م « ۱۴۲۴ » اگر در همه وقت نماز دسترسی به چیزی که سجده بر آن درست است ندارد یا به‌واسطه سرما یا گرمای زیاد یا تقیه و مانند آن نمی‌تواند بر چیزی که سجده بر آن درست است سجده کند، باید به لباس خود؛ چنان‌چه از کتان یا پنبه باشد، سجده کند و در صورتی که جنس آن از چیز دیگر است، می‌تواند بر همان چیز یا بر فرش سجده نماید و اگر آن هم ممکن نباشد، بر فلزات و اشیای معدنی؛ غیر از عقیق و مانند آن، سجده کند و در صورتی که ممکن نباشد بر چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید و چنان‌چه به هیچ وجه چیزی نمی‌یابد که بر آن سجده کند، می‌تواند بر پشت دست خود سجده نماید و اگر باز هم نمی‌تواند، به قصد سجده تا نزدیک زمین خم شود یا این‌که سجده را با اشاره سر انجام دهد.
م « ۱۴۲۵ » اگر در میان نماز، چیزی را که بر آن سجده می‌کند از دست بدهد و چیزی نیز که سجده بر آن درست است در اختیار نداشته باشد، می‌تواند به ترتیبی که گفته شد رفتار نماید؛ خواه وقت نماز تنگ باشد یا گسترده، و لازم نیست نماز را قطع نماید و آن را دوباره بخواند.
م « ۱۴۲۶ » هرگاه در حال سجده بداند پیشانی را بر چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است، باید اندک اندک پیشانی را از روی آن به روی چیزی که سجده بر آن درست است بکشد و اگر نمی‌تواند، به ترتیبی که گفته شد رفتار نماید؛ هرچند وقت نیز گسترده باشد.
م « ۱۴۲۷ » سجده بر گِل و خاک سستی که پیشانی روی آن آرام نمی‌گیرد درست نیست، ولی اگر پس از آن که تا اندازه‌ای پیشانی در آن فرو رفت آرام بگیرد، اشکال ندارد.
م « ۱۴۲۸ » اگر در سجده نخست، مهر به پیشانی بچسبد، باید آن را برای سجده دوم از پیشانی بردارد و اگر با همان حال به سجده دوم رود، دو سجده به‌شمار نمی‌آید و یک سجده محسوب می‌شود.
م « ۱۴۲۹ » هرگاه پس از نماز یا پس از سجده بداند بر چیزی سجده نموده که سجده بر آن جایز نبوده، نماز درست است.
م « ۱۴۳۰ » سجده کردن برای غیر خداوند متعال حرام می‌باشد و برخی از مردم که برابر قبر امامان علیهم‌السلام پیشانی خود را بر زمین می‌سایند، اگر قصد شکرگزاری از خداوند متعال یا احترام گزاردن به اولیای الهی را نمایند، اشکال ندارد، ولی اگر دیگران چنین برداشت نمایند که سجده برای امام علیه‌السلام انجام می‌پذیرد یا بهانه به دست دیگران می‌دهد، نباید انجام شود.
شایسته‌ها و ناپسندهای سجده
م « ۱۴۳۱ » موارد زیر در سجده مستحب است:
الف ـ کسی که در حالت ایستاده نماز می‌خواند، پس از آن که سر از رکوع برداشت و به‌صورت کامل ایستاد و کسی که به شیوه نشسته نماز می‌خواند، پس از آن که به شکل کامل نشست، برای رفتن به سجده تکبیر بگوید.
ب ـ هنگامی که مرد می‌خواهد به سجده رود، نخست دست‌ها و زن، نخست زانوها را بر زمین گذارد.
ج ـ افزوده بر پیشانی، بینی را نیز بر مهر یا چیزی که سجده بر آن درست است، بگذارد.
د ـ در هنگام سجده، انگشتان دست راست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد؛ به‌گونه‌ای که سر انگشتان رو به قبله باشد.
هـ ـ در سجده؛ به‌ویژه سجده پایانی نماز، دعا کند و نیازهای خود را از خداوند بخواهد و مستحب است بگوید: «یا خَیرَ المسؤولین، ویا خَیرَ الْمُعْطینَ، أُرْزُقنی واَرْزُق عیالی من فضلک، فانَّک ذو الفضل العظیم»؛ یعنی: ای بهترین کسی که از او می‌خواهند و ای بهترین عطا کننده، از بخشش خود به من و خانواده‌ام روزی نما، همانا که تو تنها بخشنده بزرگی.
و ـ پس از هر سجده و هنگام تشهد، «تورّک» نماید؛ یعنی بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارد.
ز ـ پس از هر سجده، هنگامی که نشست و آرام گرفت تکبیر بگوید.
ح ـ در میان دو سجده، هنگامی که بدن آرام گرفت، «أَستَغْفِرُ اللَّهَ رَبّی وَأَتوبُ إِلَیه» بگوید.
ط ـ سجده را طولانی نماید و در آن ذکر خدا بگوید و هنگام نشستن، دست‌ها را روی ران‌های خود بگذارد.
ی ـ برای رفتن به سجده دوم، «الله اکبر» را با آرامش بدن بگوید.
ک ـ در سجده‌ها، صلوات را بیاورد، ولی آن را با قصد ذکری که در سجده آمده است نگوید؛ هرچند گفتن آن با قصد ذکری که در سجده حکم شده است اشکال ندارد.
ل ـ مرد در هنگام بلند شدن، نخست زانو، و زن، نخست دست را از زمین بردارد.
م ـ مرد شکم را به سمت زمین تمایل ندهد و آرنج را به آن نچسباند و بازو را از پهلو جدا نگه دارد، و زن، آرنج را بر زمین بگذارد و شکم را به سمت زمین تمایل دهد و اعضای بدن را به یک‌دیگر بچسباند. دیگر پسندیده‌ها ی سجده، در کتاب‌های گسترده فقهی آمده است.
سجده‌های واجب
م « ۱۴۳۲ » آیات سجده عبارت است از: آیه ۱۵ سوره «سجده»، آیه ۳۷ سوره «فصلت»، آیه ۶۲ سوره «نجم»، آیه ۱۹ سوره «علق»، که اگر آن را بخواند یا به آن گوش فرا دهد لازم است پس از پایان آیه، بی‌درنگ سجده کند؛ هرچند هنگام خواندن یا گوش فرا دادن، به قرآن بودن آن توجه نداشته باشد.
م « ۱۴۳۳ » اگر آیه سجده را بشنود و فراموش کند که به سجده رود، هرگاه آن را به یاد آورد، باید سجده نماید و تفاوتی ندارد که آن را از خود گوینده بشنود یا به صورت زنده و به‌وسیله بلندگو، رادیو و مانند آن باشد.
م « ۱۴۳۴ » اگر هنگامی که به آیه سجده گوش فرا می‌دهد خود نیز آن را بخواند، باید دو سجده نماید و چنان‌چه چند بار آیه سجده را بشنود یا خود آن را قرائت کند؛ خواه پس از نخستین بار سجده کرده باشد یا نه، باید برای هر بار، یک سجده نماید.
م « ۱۴۳۵ » اگر به هنگام سجده، در غیر نماز، آیه سجده را بخواند یا بشنود یا به آن گوش فرا دهد، لازم است سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.
م « ۱۴۳۶ » اگر از شخص خواب یا دیوانه یا از بچه‌ای که قرآن را تشخیص نمی‌دهد یا به سن تمییز نرسیده است یا از کسی که قصد خواندن قرآن ندارد یا از دستگاه ضبط صوت، رادیو، تلویزیون و مانند آن که برنامه آن زنده و مستقیم نیست آیه سجده را بشنود، نیاز نیست سجده نماید.
م « ۱۴۳۷ » کسی که آیه سجده را به گونه‌ای آشکار و روشن می‌شنود، باید به سجده رود؛ خواه خود، آیه سجده را بخواند یا دیگری، و دیگری، خود، سجده واجب را انجام دهد یا خیر؛ آن را صحیح بخواند یا به اشتباه بگوید، خواندن آن به شکل حلال باشد یا نه و شنیدن آن نیز حلال باشد یا حرام؛ مانند: لذت بردن از صدای زن بیگانه، یا هنگام گوش فرادادن بداند به آیه سجده گوش می‌دهد یا پس از آن بداند؛ ولی اگر شنونده، واژه‌ها و حروف آیه سجده را تشخیص ندهد و تنها همهمه‌ای بشنود، نیازی به سجده کردن نیست.
م « ۱۴۳۸ » در سجده واجبِ قرآن کریم، نباید بر چیزهای خوراکی و پوشاکی سجده کرد و هم‌چنین پوشاندن شرم‌گاه و مباح بودن مکان سجده باید رعایت شود، ولی نیازی به رعایت دیگر شرایط سجده ـ که در نماز لازم است ـ نمی‌باشد.
م « ۱۴۳۹ » در سجده واجب قرآن باید نیت و شکل ظاهری سجده را بیاورد.
م « ۱۴۴۰ » در سجده واجب قرآن کریم، رو به قبله بودن شرط نیست و به هر سویی می‌توان سجده نمود؛ هرچند هر اندازه که بتوان آن را رو به قبله انجام داد، بهتر است.
م « ۱۴۴۱ » سجده واجب قرآن کریم، تکبیرة‌الاحرام، تشهد و سلام ندارد و نیز پس از برداشتن پیشانی از سجده نیز واجب نیست تکبیر گفته شود.
م « ۱۴۴۲ » در سجده واجب قرآن، گذاشتن پیشانی بر زمین با قصد سجده بسنده است؛ هرچند ذکر نگوید، ولی مستحب است ذکر بگوید و بهتر است این ذکر را بگوید: «لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ حَقّا حَقّا، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ ایمانا و تَصْدیقا، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ عبودیةً ورِقّا، سَجَدْتُ لَک یا ربِّ تَعَبُّدا ورِقا، لا مُسْتَنْکفا ولا مُسْتَکبِرا، بل أَنا عَبْدٌ ذلیلٌ ضعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
۷ ـ تشهّد
م « ۱۴۴۳ » تشهد در رکعت دوم همه نمازهای واجب و مستحب و در نماز وتر رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم نماز ظهر، عصر و عشا واجب است و نمازگزار باید پس از سجده دوم بنشیند و با آرامش تشهد بخواند. ذکر تشهّد عبارت است از: «أَشهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه، وَحْدهُ لا شریک لَهُ، وأَشهَدُ أَنَّ محمدا عبدُهُ وَرسولُه، أَللّهمَّ صَلِّ علی محمدٍ وَآلِ محمد» و بسنده نمودن به ذکری کم‌تر از این مقدار، کافی نمی‌باشد.
م « ۱۴۴۴ » واژه‌های تشهد باید به عربی درست و به صورت عادی و پشت سر هم گفته شود.
م « ۱۴۴۵ » کسی که تشهد را نمی‌داند، واجب است مانند اجزای دیگر نماز آن را فرا بگیرد و در تنگی وقت، در صورتی که نمی‌تواند از گفتن دیگری پیروی کند یا آن را از روی نوشته بخواند، گفتن ذکر دیگری به جای آن و با نیت ذکر کافی است.
م « ۱۴۴۶ » اگر تشهد را فراموش کند و بایستد و پیش از رکوع به یاد آورد که تشهد را نخوانده است، باید بنشیند و تشهد را بخواند و دوباره بایستد و آن رکعت را بخواند و پس از نماز برای ایستادن بی‌مورد، دو سجده سهو بجا آورد.
م « ۱۴۴۷ » اگر شک کند که تشهد را خوانده است یا نه، در صورتی که وارد رکعت دیگر شده باشد، اعتنا نکند و اگر هنوز بر نخاسته است، باید آن را بخواند.
پسندیده‌های تشهد
م « ۱۴۴۸ » مستحب است در تشهد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به کف پای چپ بگذارد و پیش از تشهد بگوید: «أَلْحَمدُ للِّه» یا بگوید: «بسم اللّهِ وباللّهِ وَالحَمدُلِلّه و خَیرُ الأسماءِ للّه» و نیز مستحب است دست را بر ران بگذارد و انگشت‌ها را به یک‌دیگر بچسباند و به پیش روی خود نگاه کند و پس از پایانِ صلوات در تشهدی که پس از رکعت دوم خوانده می‌شود بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وارفَعْ دَرَجَتَه»؛ یعنی: خداوندا، روشنای شفاعت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بر امت وی پذیرا باش و مقام برگزیده او را فرا گستر.
م « ۱۴۴۹ » مستحب است زن در هنگام خواندن تشهد دو زانوی خود را به هم بچسباند.