پیش‌گفتار
الحمدللّه ربّ العالمین، والصّلوة والسّلام علی محمّد وآله الطّاهرین، واللعن الدائم علی أعدائهم أجمعین. در اصول کافی، عالی‌ترین مضامین در رابطه با عقل وجود دارد. در این کتاب هم عقل معنا شده و هم مصادیق و ویژگی‌های آن آمده و تفاوت آن با زشتی و شیطنت و مرز عقلانیت با زیرکی مذموم و شیطنت و نیز معیارهای شناخت عقل تبیین شده است؛ به‌گونه‌ای که با در دست داشتن آن می‌توان درون فرد و میزان عقل او را به دست آورد.
کتاب حاضر به شرح و تبیین برخی از مهم‌ترین روایات کتاب «عقل و جهل» اصول کافی می‌پردازد. در این کتاب گزاره‌های زیر مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد:
ـ عقل امری بخششی است و نه کسبی.
(۴)
ـ دین باوری، دین آگاهی با داشتن دنیایی خوب و مدرن و با مدیریت صحیح زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی و نیز خوش‌رفتاری از نشانه‌های کمال عقل است.
ـ روایتی جامع در شناخت عقل و عاقل که محتوایی بسیار عالی دارد.
ـ عقلی که قرب الهی را موجب می‌شود دلیل و حجت خداوند دانسته شده و در رتبهٔ پیامبران معصوم علیهم‌السلام قرار گرفته است. عقل حجت باطنی است که خداوند انسان را به واسطهٔ آن بازخواست می‌کند.
ـ آن‌چه از روایات انبیا و کتاب‌های آسمانی رسیده با عقل است که به فهم می‌آید و انسان بدون ممیزی این سخنان به پذیرش یا رد آن اقدام نمی‌کند. گفته‌های پیامبران و اولیای الهی و کتاب‌های آسمانی برای انسان عاقل است که سودمند می‌باشد وگرنه کسی که عقل ندارد از قرآن کریم و روایات نه تنها تأثیری نمی‌پذیرد بلکه ممکن است با سوء فهمی که به سبب کاستی در عقل خود دارد به مخالفت و عناد با آنان دچار شود و با
(۵)
محروم شدن از سعادت اخروی، به نقمت و عذاب گرفتار آید.
ـ عقل دارای لشگریانی است که با لشگریان جهل قابل مقایسه است. درایت، اندیشه، معرفت، محبت، صفا و صمیمیت از نشانه‌های فرد عاقل است، و کسی که بد اخلاق، عبوس، تند، فاقد محبت، نامهربان، زورگو، ظالم و مشرک است در واقع جاهل می‌باشد. ـ این عقل است که معیار ارزش عمل است. بر این اساس، اگر کسی را دیدید که نماز شب، نافله، دعای کمیل و تعقیبات نماز می‌خواند، روضه می‌رود، گریه می‌کند، و در نماز خود ضجه می‌زند به کردهٔ او ننگرید و آن را میزان سنجش و ارزیابی مقام او قرار ندهید که ملاک و معیار سنجش، مرتبهٔ عقل و میزان معرفت و آگاهی اوست. ارزش حال و شور با شعور است که مورد محک قرار می‌گیرد. ممکن است کسی دو رکعت نماز مختصر بخواند و ثواب عبادت جن و انس به او داده شود و ممکن است کسی تا صبح شیون و ناله کند و اشک بریزد اما نماز پر لابهٔ او را به چیزی نخرند.
ـ زمانی حضرت صاحب الامر (عجل اللّه تعالی
(۶)
فرجه الشریف) ظهور می‌نمایند که حواس‌ها و عقل‌های مردمان جمع می‌گردد. در این زمان اندیشه‌ها جزء جزء و پاره پاره است و همه چیز به صورت خرد و جزیی مورد بررسی قرار می‌گیرد و نه به صورت کلی و در چرخه و در مرتبه‌ای که دارد، بر این اساس شناختی که به دست می‌دهد ناقص و جزیی است و بخشی از معرفت گم می‌شود اما در زمان ظهور همه چیز با هم دیده می‌شود و معرفت کامل از یک چیز به دست می‌آید و معنای سالم و تمام هر چیز را می‌توان دانست. هم‌چنین در این صورت است که ارتباط با هر پدیده ممکن می‌گردد.
وآخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین
(۷)
تبيين برخى از روايات كتاب شريف اصول كافى كه راه و رسم خردورزى را آموزش مى دهد