جامعی کامل و وارسته ای فارغ
در این دیار محضر جامعی کامل و وارستهای فارغ را درک کردم که وجود استکمالی وی از ثمرات علمی این دیار نبود؛ اگرچه بهترین ثمرات علمی و اخلاقی را برای اهل علم این دیار داشت.
با آن که در علوم نقلی و فقه و اصول از دیگران کم نداشت، بیشتر حکمت خود را در زمینههای قرآن کریم، حکمت، معقول و تهذیب اخلاق
(۲۰۹)
مستعدان صرف مینمود. با آن که در سطح عموم مطرح بودند و در دسترس همگان قرار داشتند، با کمتر کسی خو پیدا میکرد و کمتر میشد که فردی را اهل سرّ خود بدانند. همگان، ایشان را به صداقت و سلامت و بیآلایشی میشناختند و بحق هم از این اوصاف برخوردار بود.
گذشته از جهات معقول، حکمت، فقه، اصول و علوم قرآنی، در جهات باطنی نیز راه به جایی برده بودند و با عوالم ربوبی ناآشنا نبودند. تظاهر و خودنمایی نداشت و بیآلایش بودند و به آرامی با همگان برخورد مینمودند.
با آن که بسیاری از افراد محضر علمی و اخلاقی ایشان را درک میکردند، ایشان کمتر امیدی نسبت به فردی داشت. این امر را در فرصتی مورد پرسش قرار دادم و چنین برداشتی را از پاسخ وی به دست آوردم.
چنین وجود کامل و وارستهای با مشکلات فراوانی همراه بود و جهّال و متعصّبان و دگماندیشان ذهنی، رنجش خاطر ایشان را بسیار فراهم میساختند و برای ایشان درگیریهای پیچیدهای فراهم میساختند که ایشان با صبر، حلم، استقامت و سکوت تمامی را پشت سر مینهادند و نسبت به مشکلات هرگز دم نمیزدند.
برخوردی با ملاطفت و بیانی با متانت و چهرهای بس ملکوتی داشت که تمامی حکایت از عمق روح و صفای دل و استواری خلق و خوی ایشان مینمود و کمتر کسی بود که از دیدن آن بزرگوار تحت تأثیر قرار نگیرد و متوجه عظمت و بزرگی روح آن مرد نگردد.
با رویی باز همگان را ملاقات مینمود و سکوت را بر سخن ترجیح
(۲۱۰)
میداد و پاسخ هر فردی را به قدر حاجت وی و در حد فهم او مطرح مینمود و مقتضای حکمت را رعایت میکرد؛ نه سخن را از کسی دریغ میداشتند و نه مطلبی را زیاده از حدّ لزوم عنوان مینمودند.
از ایشان استفادههای بسیار بردم و برخی از مشکلات فنی عرفانی را برایم گرهگشایی مینمود و تنها فردی که در این جهت و در این دیار مورد استفاده بودند ایشان بودند و دیگر کسی را در این ردیف ندیدم و خبر از وجودشان نیز نیافتم.
ایشان صاحب تألیفات فراوانی هستند که در جهت کم و کیف از موفقترین افراد صاحب قلم این عصر به حساب میآیند و در جهت رشد افکار و عظمت و مجد شیعه قدمهایی بس بلند را برداشته، بهطوری که تمامی کتابهای ایشان مأخذ اهل علم قرار گرفته و دستهای از کتابهای ایشان خلأهای علمی و دینی این عصر را برطرف نموده است.