«فَاصْبِرْ عَلَی مَا یقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آَنَاءِ اللَّیلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّک تَرْضَی»(۱).
ـ پس بر آن‌چه می‌گویند شکیبا باش و پیش از بر آمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن با ستایش پروردگارت، او را تسبیح گوی و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز؛ باشد که خشنود گردی.
بیان: شایسته است انسان در اوقات یاد شده در این آیه، به تسبیح مشغول گردد هرچند به گفتن یک «سبحان اللّه» باشد. پاسداشت ذکر در این ایام به دلالت «لَعَلَّک تَرْضَی» به انسان باز می‌گردد و او را راضی می‌نماید. در واقع، تسبیح اقتدار و سلامتی می‌آورد. تسبیح همانند استغفار و صلوات، مشکلات آدمی را می‌کاهد، بار او را سبک و بلا را دور می‌نماید. گفتن «سبحان اللّه» برای کسی که در زندگی با مشکل و آفت مواجه می‌شود یا حواس‌پرتی دارد بسیار مؤثر و کارآمد است.
برخی از فرشتگان الهی کاری جز تسبیح ندارند؛ چنان‌که برخی از آنان برای زمینان استغفار دارند و بلا را از آنان دور می‌دارند: «تَکادُ السَّمَوَاتُ یتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ، وَالْمَلاَئِکةُ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ، وَیسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الاْءَرْضِ، أَلاَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(۱)؛ چیزی نمانده که آسمان‌ها از فرازشان بشکافند و حال آن که فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می‌گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می‌طلبند. آگاه باش در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است.
فرشتگان الهی و نیز اولیای خدا و برخی از پدیده‌های غیبی برای آنان که در زمین زندگی می‌کنند استغفار دارند و اگر استغفار آنان نبود انواع بلاها بود که زمینیان را در خود فرو می‌برد.
خداوند به بندگان خود توصیه به ذکر دارد و می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اذْکرُوا اللَّهَ ذِکرا کثِیرا. وَسَبِّحُوهُ بُکرَةً وَأَصِیلاً»(۲)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را یاد کنید؛ یادی بسیار. و صبح و شام او را به پاکی بستایید.
فراز «بُکرَةً وَأَصِیلاً» در قرآن کریم چند بار آمده است که اهمیت بسیار این دو وقت را می‌رساند و توصیه دارد خداوند را در صبح و عصر تسبیح کنید؛ از این رو انسان باید در ابتدای صبح و ابتدای غروب ذکری داشته باشد؛ هرچند به گفتن یک «سبحان اللّه» باشد و اگر کسی چنین توفیقی داشته باشد که صبح و عصر تنها به یک سبحان اللّه خداوند را یاد نماید، فردای قیامت جزو ذاکران خواهد بود و عجب زیرک است کسی که یک بار ذکری بگوید و به چنین مقامی برسد! آن هم در روز قیامت که «یوم التغابن» است و آدمی حسرت از دست دادن لحظه لحظهٔ عمر ناسوتی خود را می‌خورد. تسبیح خداوند برای انسان همانند نماز ظهر و عصر الزام معنوی دارد و در مقامات معنوی وی بسیار مؤثر و کارآمد است؛ هرچند وجوب شرعی ندارد.
شروع هر کاری برای آن که پیش‌رونده باشد نیاز به ذکر دارد. برای نمونه، من به کسانی که در سلوک تازه‌وارد و نو سفر می‌باشند، ذکری که نخست توصیه می‌نمایم «صلوات» است. سالک نخست باید بتواند سحرخیزی داشته باشد و در سحرگاهان، دقایقی پیش از اذان صبح، ذکر صلوات را مداومت نماید. البته در صورتی که بر بیداری در این وقت موفق نشد، وی بعد از نماز صبح آن را انجام دهد و صلوات را به عنوان تعقیب نماز خود بیاورد. «صلوات» برای سلوک اذن دخول الهی است و کسی که سلوک را بدون آن شروع نماید، سفری عقیم و ابتر خواهد داشت. به صلوات که همان «اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد» است نباید چیزی افزود و آن را باید به همین صورت آورد. در گفتن آن نیز لازم است از داشتن بیانی غلیظ و شدید دوری کرد و آن را نرم آورد. عدد و شمارهٔ خاصی نیز برای آن در نظر نداشت و آن را به مقداری گفت که خوشامد نفس است و برای باطن آدمی شیرین است و سنگینی نمی‌آورد. با این ذکر نباید دعای دیگر آورد و نیز نباید با آن از خداوند درخواست و طلبی داشت و تنها باید بر صلوات تمرکز نمود. آوردن دعایی دیگر با صلوات برای سالک نو سفر مانند خوردن آبلیمو بر روی کله‌پاچه است که تمام چربی آن را می‌برد. البته ما برای صلوات از آن رو داشتن عددی خاص را توصیه نمی‌نماییم که خطر مسیر برای وی کم‌تر و امنیت آن بیش‌تر باشد و تنها برای برخی از افراد خاص است که آن را در بسته‌های پنج تایی؛ یعنی پنج تا پنج تا، و نیز سه‌تایی یا چهارده تایی و یا با عددهای دیگری سفارش می‌کنیم.